สุภทฺทปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา

[212] สุภทฺโท นาม ปริพฺพาชโกติ อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาลกุลา ปพฺพชิโต ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ กงฺขาธมฺโมติ วิมติธมฺโมฯ กสฺมา ปนสฺส อชฺช เอวํ อโหสีติ? ตถาวิธอุปนิสฺสยตฺตาฯ ปุพฺเพ กิร ปุญฺญกรณกาเล ทฺเว ภาตโร อเหสุํฯ เต เอกโตว สสฺสํ อกํสุฯ ตตฺถ เชฏฺฐกสฺส – ‘‘เอกสฺมิํ สสฺเส นววาเร อคฺคสสฺสทานํ มยา ทาตพฺพ’’นฺติ อโหสิฯ โส วปฺปกาเล พีชคฺคํ นาม ทตฺวา คพฺภกาเล กนิฏฺเฐน สทฺธิํ มนฺเตสิ – ‘‘คพฺภกาเล คพฺภํ ผาเลตฺวา ทสฺสามา’’ติ กนิฏฺโฐ – ‘‘ตรุณสสฺสํ นาเสตุกาโมสี’’ติ อาหฯ เชฏฺโฐ กนิฏฺฐสฺส อนนุวตฺตนภาวํ ญตฺวา เขตฺตํ วิภชิตฺวา อตฺตโน โกฏฺฐาสโต คพฺภํ ผาเลตฺวา ขีรํ นีหริตฺวา สปฺปินวนีเตน สํโยเชตฺวา อทาสิ, ปุถุกกาเล ปุถุกํ กาเรตฺวา อทาสิ, ลายนกาเล ลายนคฺคํ, เวณิกรเณ เวณคฺคํ, กลาปาทีสุ กลาปคฺคํ, ขลคฺคํ, ขลภณฺฑคฺคํ, โกฏฺฐคฺคนฺติ เอวํ เอกสสฺเส นววาเร อคฺคทานํ อทาสิฯ กนิฏฺโฐ ปน อุทฺธริตฺวา อทาสิฯ

เตสุ เชฏฺฐโก อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถโร ชาโตฯ ภควา – ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ โอโลเกนฺโต ‘‘อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ เอกสฺมิํ สสฺเส นว อคฺคทานานิ อทาสิ, อิมํ อคฺคธมฺมํ ตสฺส เทเสสฺสามี’’ติ สพฺพปฐมํ ธมฺมํ เทเสสิฯ โส อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ กนิฏฺโฐ ปน โอหียิตฺวา ปจฺฉา ทานสฺส ทินฺนตฺตา สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล เอวํ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ ทฏฺฐุกาโม อโหสิฯ

มา ตถาคตํ วิเหเฐสีติ เถโร กิร – ‘‘เอเต อญฺญติตฺถิยา นาม อตฺตโน คหณเมว คณฺหนฺติ, ตสฺส วิสฺสชฺชาปนตฺถาย ภควโต พหุํ ภาสมานสฺส กายวาจาวิเหสา ภวิสฺสติ, ปกติยาปิ จ กิลนฺโตเยว ภควา’’ติ มญฺญมาโน เอวมาหฯ ปริพฺพาชโก – ‘‘น เม อยํ ภิกฺขุ โอกาสํ กโรติ, อตฺถิเกน ปน อนุวตฺติตฺวา กาเรตพฺโพ’’ติ เถรํ อนุวตฺตนฺโต ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ อาหฯ

[213] อสฺโสสิ โขติ สาณิทฺวาเร ฐิตสฺส ภาสโต ปกติโสเตเนว อสฺโสสิ, สุตฺวา จ ปน สุภทฺทสฺเสว อตฺถาย มหตา อุสฺสาเหน อาคตตฺตา อลํ อานนฺทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปตฺเถ นิปาโตฯ อญฺญาเปกฺโขวาติ อญฺญาตุกาโมว หุตฺวาฯ อพฺภญฺญิํสูติ ยถา เตสํ ปฏิญฺญา, ตเถว ชานิํสุฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ เนสํ สา ปฏิญฺญา นิยฺยานิกา, สพฺเพ อพฺภญฺญํสุ, โน เจ, น อพฺภญฺญํสุฯ

ตสฺมา กิํ เตสํ ปฏิญฺญา นิยฺยานิกา, อนิยฺยานิกาติ อยเมว ตสฺส ปญฺหสฺส อตฺโถฯ อถ ภควา เตสํ อนิยฺยานิกภาวกถเนน อตฺถาภาวโต เจว โอกาสาภาวโต จ ‘‘อล’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ธมฺมเมว เทเสสิฯ ปฐมยามสฺมิญฺหิ มลฺลานํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มชฺฌิมยาเม สุภทฺทสฺส, ปจฺฉิมยาเม ภิกฺขุสงฺฆํ โอวทิตฺวา พลวปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพายิสฺสามิจฺเจว ภควา อาคโตฯ

[214] สมโณปิ ตตฺถ น อุปลพฺภตีติ ปฐโม โสตาปนฺนสมโณปิ ตตฺถ นตฺถิ, ทุติโย สกทาคามิสมโณปิ, ตติโย อนาคามิสมโณปิ, จตุตฺโถ อรหตฺตสมโณปิ ตตฺถ นตฺถีติ อตฺโถฯ ‘‘อิมสฺมิํ โข’’ติ ปุริมเทสนาย อนิยมโต วตฺวา อิทานิ อตฺตโน สาสนํ นิยเมนฺโต อาหฯ สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภีติ จตุนฺนํ มคฺคานํ อตฺถาย อารทฺธวิปสฺสเกหิ จตูหิ, มคฺคฏฺเฐหิ จตูหิ, ผลฏฺเฐหิ จตูหีติ ทฺวาทสหิ สมเณหิ สุญฺญา ปรปฺปวาทา ตุจฺฉา ริตฺตกาฯ อิเม จ สุภทฺทาติ อิเม ทฺวาทส ภิกฺขูฯ สมฺมา วิหเรยฺยุนฺติ เอตฺถ โสตาปนฺโน อตฺตโน อธิคตฏฺฐานํ อญฺญสฺส กเถตฺวา ตํ โสตาปนฺนํ กโรนฺโต สมฺมา วิหรติ นามฯ เอส นโย สกทาคามิอาทีสุฯ โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ อญฺญมฺปิ โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐํ กโรนฺโต สมฺมา วิหรติ นามฯ เอส นโย เสสมคฺคฏฺเฐสุฯ โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย อารทฺธวิปสฺสโก อตฺตโน ปคุณํ กมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา อญฺญมฺปิ โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย อารทฺธวิปสฺสกํ กโรนฺโต สมฺมา วิหรติ นามฯ เอส นโย เสสมคฺคตฺถาย อารทฺธวิปสฺสเกสุฯ อิทํ สนฺธายาห – ‘‘สมฺมา วิหเรยฺยุ’’นฺติฯ อสุญฺโญ โลโก อรหนฺเตหิ อสฺสาติ นฬวนํ สรวนํ วิย นิรนฺตโร อสฺสฯ

เอกูนติํโส วยสาติ วเยน เอกูนติํสวสฺโส หุตฺวาฯ ยํ ปพฺพชินฺติ เอตฺถ ยนฺติ นิปาตมตฺตํฯ กิํ กุสลานุเอสีติ ‘‘กิํ กุสล’’นฺติ อนุเอสนฺโต ปริเยสนฺโตฯ ตตฺถ – ‘‘กิํ กุสล’’นฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อธิปฺเปตํ, ตํ คเวสนฺโตติ อตฺโถฯ ยโต อหนฺติ ยโต ปฏฺฐาย อหํ ปพฺพชิโต, เอตฺถนฺตเร สมธิกานิ ปญฺญาส วสฺสานิ โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ ญายสฺส ธมฺมสฺสาติ อริยมคฺคธมฺมสฺสฯ ปเทสวตฺตีติ ปเทเส วิปสฺสนามคฺเค ปวตฺตนฺโตฯ อิโต พหิทฺธาติ มม สาสนโต พหิทฺธาฯ

สมโณปิ นตฺถีติ ปเทสวตฺติวิปสฺสโกปิ นตฺถิ, ปฐมสมโณ โสตาปนฺโนปิ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ

เย เอตฺถาติ เย ตุมฺเห เอตฺถ สาสเน สตฺถารา สมฺมุขา อนฺเตวาสิกาภิเสเกน อภิสิตฺตา, เตสํ โว ลาภา เตสํ โว สุลทฺธนฺติฯ พาหิรสมเย กิร ยํ อนฺเตวาสิกํ อาจริโย – ‘‘อิมํ ปพฺพาเชหิ , อิมํ โอวท, อิมํ อนุสาสา’’ติ วทติ, โส เตน อตฺตโน ฐาเน ฐปิโต โหติ, ตสฺมา ตสฺส – ‘‘อิมํ ปพฺพเชหิ, อิมํ โอวท, อิมํ อนุสาสา’’ติ อิเม ลาภา โหนฺติฯ เถรมฺปิ สุภทฺโท ตเมว พาหิรสมยํ คเหตฺวา เอวมาหฯ

อลตฺถ โขติ กถํ อลตฺถ? เถโร กิร นํ เอกมนฺตํ เนตฺวา อุทกตุมฺพโต ปานีเยน สีสํ เตเมตฺวา ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาทาเปตฺวา สรณานิ ทตฺวา ภควโต สนฺติกํ อาเนสิฯ ภควา อุปสมฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิฯ โส ตํ คเหตฺวา อุยฺยานสฺส เอกมนฺเต จงฺกมํ อธิฏฺฐาย ฆเฏนฺโต วายมนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา อาคมฺม ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ ตํ สนฺธาย – ‘‘อจิรูปสมฺปนฺโน โข ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

โส จ ภควโต ปจฺฉิโม สกฺขิสาวโก อโหสีติ สงฺคีติการกานํ วจนํฯ ตตฺถ โย ภควติ ธรมาเน ปพฺพชิตฺวา อปรภาเค อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อุปสมฺปทมฺปิ วา ธรมาเนเยว ลภิตฺวา อปรภาเค กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, กมฺมฏฺฐานมฺปิ วา ธรมาเนเยว คเหตฺวา อปรภาเค อรหตฺตเมว ปาปุณาติ, สพฺโพปิ โส ปจฺฉิโม สกฺขิสาวโกฯ อยํ ปน ธรมาเนเยว ภควติ ปพฺพชิโต จ อุปสมฺปนฺโน จ กมฺมฏฺฐานญฺจ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตติฯ

ปญฺจมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตถาคตปจฺฉิมวาจาวณฺณนา

[216] อิทานิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาทํ อารภิ, ตํ ทสฺเสตุํ อถ โข ภควาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เทสิโต ปญฺญตฺโตติ ธมฺโมปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จ, วินโยปิ เทสิโต เจว ปญฺญตฺโต จฯ ปญฺญตฺโต จ นาม ฐปิโต ปฏฺฐปิโตติ อตฺโถฯ โส โว มมจฺจเยนาติ โส ธมฺมวินโย ตุมฺหากํ มมจฺจเยน สตฺถาฯ มยา หิ โว ฐิเตเนว – ‘‘อิทํ ลหุกํ, อิทํ ครุกํ, อิทํ สเตกิจฺฉํ, อิทํ อเตกิจฺฉํ, อิทํ โลกวชฺชํ, อิทํ ปณฺณตฺติวชฺชํ, อยํ อาปตฺติ ปุคฺคลสฺส สนฺติเก วุฏฺฐาติ, อยํ อาปตฺติ คณสฺส สนฺติเก วุฏฺฐาติ, อยํ สงฺฆสฺส สนฺติเก วุฏฺฐาตี’’ติ สตฺตาปตฺติกฺขนฺธวเสน โอติณฺเณ วตฺถุสฺมิํ สขนฺธกปริวาโร อุภโตวิภงฺโค วินโย นาม เทสิโต, ตํ สกลมฺปิ วินยปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติฯ

ฐิเตเนว จ มยา – ‘‘อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจ อินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ เตน เตนากาเรน อิเม ธมฺเม วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา สุตฺตนฺตปิฏกํ เทสิตํ, ตํ สกลมฺปิ สุตฺตนฺตปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติฯ ฐิเตเนว จ มยา – ‘‘อิเม ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สญฺญา, สตฺต สญฺเจตนา, สตฺต จิตฺตานิฯ ตตฺราปิ ‘เอตฺตกา ธมฺมา กามาวจรา, เอตฺตกา รูปาวจรา, เอตฺตกา อรูปาวจรา, เอตฺตกา ปริยาปนฺนา, เอตฺตกา อปริยาปนฺนา, เอตฺตกา โลกิยา, เอตฺตกา โลกุตฺตรา’ติ’’ อิเม ธมฺเม วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานอนนฺตนยมหาปฏฺฐานปฏิมณฺฑิตํ อภิธมฺมปิฏกํ เทสิตํ, ตํ สกลมฺปิ อภิธมฺมปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติฯ

อิติ สพฺพมฺเปตํ อภิสมฺโพธิโต ยาว ปรินิพฺพานา ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ภาสิตํ ลปิตํ – ‘‘ตีณิ ปิฏกานิ, ปญฺจ นิกายา, นวงฺคานิ, จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี’’ติ เอวํ มหาปเภทํ โหติฯ อิติ อิมานิ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ติฏฺฐนฺติ, อหํ เอโกว ปรินิพฺพายามิฯ อหญฺจ โข ปน ทานิ เอกโกว โอวทามิ อนุสาสามิ, มยิ ปรินิพฺพุเต อิมานิ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ตุมฺเห โอวทิสฺสนฺติ อนุสาสิสฺสนฺตีติ เอวํ ภควา พหูนิ การณานิ ทสฺเสนฺโต – ‘‘โส โว มมจฺจเยน สตฺถา’’ติ โอวทิตฺวา ปุน อนาคเต จาริตฺตํ ทสฺเสนฺโต ยถา โข ปนาติอาทิมาหฯ